علمی : تصویر بیگانگان در شعر مشروطه (سید اشرف الدین گیلانی، بهار و عشقی)- …

دریافت و تصویر ذهنی بهار از « کنفوسیوس» عالمی خردمند و حکیم است که به دانش و علم، در سراسر جهان شناخته شده است.
دگر تصویری که بهار از « کنفوسیوس» ارائه میکند با تصویر او در کشور چین همراه است. درواقع این فیلسوف و حکیم بزرگ، در میان گروهها و ملتهای جهان به حکمت و دانش معروف است و سخنان ارزشمندش در حمکت و اخلاق و آداب زندگی هم چون ضربالمثلهایی سایر، در میان کشورهای جهان پخش و رایج شده است.
۴-۲-۳-۶-ادوارد براون
بهار به علت تلاشهای ادوارد براون، در زمینهی تاریخ ادبیات ایران، و فعالیتهای او در زمینهی، انقلاب مشروطه، او را ستوده است. تلاش براون بدین منظور بود که به غرب توضیح دهد که روحیهی جدید ملیگرایی عمیقی در ایران متولد شده است. او در راه پشتیبانی از مجاهدان آزادی و مشروطهی ایران، کوشش بسیاری کرد تا عاقبت حکومت انگلیس مجبور شد از همکاری با تزار روسیه دستبردارد و آزادیخواهان ایران در این دوره به مقصود برسند(جوادی، ۱۳۵۱: ۹-۱۲).بهار به علت همین تلاش ها در یک رباعی او را ستوده است:
ادوارد براون فاضل ایران دوست کش فکر نکو قول نکو فعل نکوست
از مردم انگلیـــس بر مردم پارس گـــر مـرحمتی بود همین تنها اوست
(بهار:۱۳۸۷: ۱۱۲۸)
۴-۲-۳-۶-۱- تصویرشناسی ادوارد براون
ملکالشعرای‌بهار، در تصویر خود از « ادوارد براون» دیدگاه خود را نسبت به این پژوهشگر و شرقشناس غربی بیان میکند. بهار به پاس زحماتی که «براون» در زمینهی ایرانشناسی و تاریخ ادبیات ایران کشیده است به دیدهی احترام به او مینگرد. «براون» در جریان انقلاب مشروطه، از مشروطهخواهان حمایت کرد و در این زمینه کتابی با عنوان« روزنامهنگاری و شعر در عصر مشروطه» دارد. تصویر «براون» در ایران همان تصویر او در کشور مبدأ است و بهار این دگر تصویر را از او در شعر خود نشان داده است.
«ادوارد براون» همچنین نگاه منصفانهای در نظریاتش نسبت به قرآن، اسلام و شخصیت پیامبر اسلام(ص) دارد و مجموعهی این عوامل سبب شد تا بازنمایی و وجههی ذهنی بهار نسبت به او کاملاً مثبت باشد و او را با وجود انگلیسی بودن مدح کند.
۴-۳- میرزاده عشقی
۴-۳-۱-کلیشه
۴-۳-۱-۱- انگلستان
با حضور استعماری انگلستان در کشور هند و تأسیس کمپانی هند شرقی، پای انگلیس به ایران باز شد. اولین حضور این کشور اروپایی در ایران از دوران صفویه بود. به مرور با تهدید منافع انگلیس، توسط قدرتهای دیگر چون روسیه و فرانسه برای حمله به هندوستان، انگلیسیها حضورشان را در ایران افزایش دادند.
از آغاز قرن بیستم تا پایان جنگ جهانی اول، نمایندگانی از جانب دربار بریتانیا و یا کمپانی هند شرقی به ایران فرستاده شدند که بررسی گزارشهای هرکدام از آنان میتواند یکی از مواردی باشد که درآشکار شدن سلطهی سیاسی انگلیس در ایران موثّر باشد[۱۲] ( میر احمدی، ۱۳۶۲: ۷۰۲).
مناسبات سیاسی انگلیس در ایران، مانند مناسبات اقتصادی، بر پایهی نفت ایران استوار بود و کشور انگلیس هر روشی را که در امور اقتصادی و سیاسی دنبال میکرد در چارچوب مسائل نفت و منافع آن کشور قرارداشت ( همان: ۷۱۷)
روشن است آنچه برای انگلستان اهمیت داشت، کسب منافع خود بوده است. در ادامهی همین سیاست، در طول حضور خود در ایران، قراردادهای متعددی با ایران بست و به هر شکل ممکن سعی داشت از حضور و نفوذ دیگر قدرتهای جهانی در ایران بکاهد. چرا که حفظ منافعش در هندوستان، با وضعیت ایران مرتبط بود.
انگلستان برای مدت کوتاهی، از مشروطهخواهان ایران نیز حمایت کرد. هدف انگلیس چیزی جز مقابله با روسیه در این جریان نبوده است، زیرا پادشاهان قاجار به روسیه بیشتر متمایل بودند. با ظهور قدرت جدید در اروپا یعنی آلمان و سیاستهای توسعه طلبانهاش، انگلستان برای محدودکردن این قدرت جدید مجبور شد با روسیه متحد شود. قرارداد ۱۹۰۷م. در راستای اجرای همین سیاست، میان روس و انگلیس بسته شد. از این زمان به بعد انگلستان دیگر از آزادیخواهان و نهضت مشروطه حمایت نکرد و حتی در مقابل به توپبستن مجلس هم واکنشی نشان نداد.
به دنبال انقلاب روسیه که به حذف همیشگی دخالت تزارها، در امور داخلی ایران منجرگردید زمام ریاست وزرایی ایران یا به دست عینالدوله و مستوفی الممالک بود یا فرمانفر، یا سپهسالار تنکابنی یا وثوقالدوله، که محور مناسبات خود را با تکیه بر سیاست رسمی انگلستان سازماندهی میکردند(آبادیان ،۱۳۸۵: ۳).
میرزاده عشقی به انگلیسیها کاملاً بیاعتماد بود. او انگلستان را به علت حیلهگری « روبه دهر» میخواند که تنها در اندیشهی غارت ایران بود. عشقی تأکید میکرد که انگلستان هرگز پیشرفت ایران را نمیخواهد و اگر کمکی به ایران میکند چندین برابر آن را در آینده خواهدگرفت.
عشقی به گفتهی «گلادستون»[۱۳] رییس الوزرای معروف انگلستان- که گفته است:« اگر میخواهید بر مسلمانان چیره شوید، باید قرآن را از میان آنان بردارید» اشاره میکند و میگوید:« حرف این شخص به مرحلهی ثبوت رسیده و نزدیک است که انگلسیها، قرآن مجید را از این جماعت بردارند» (بهمنی مطلق،۱۳۹۰: ۲۶):
آن که گفتی محو قرآن را همی باید نمود عنقریب این نکته با سر نیزه مقرون میکند
(عشقی،۱۳۵۰: ۳۳۴)
وی به ملت ایران هشدار میدهدکه از انگلستان باید ترسید چون او که هنوز در این خانه( ایران) قدم نگذاشته، صاحب خانه را بیرون کرده است:
امان از خویش را بیگانه دیدن خود اندر خــانهی بیگانه دیدن
سپس بیگانهی بــی خانمان را به جای خویش صاحب خانه دیدن
(همان:۴۰۳)
عشقی، داستان ایران و انگلستان را به داستان موش و گربه و شیر و روباه مانند کرده است. ایران نماد موش و انگلیس نماد گربه است که اگر گربه، موش را به دست آورد، هیچگاه رها نمیکند و اینکه ملت ایران، اگر شیر هم باشد معروف است که روباه شیر را مغبون میکند و انگلستان دلش به حال ما نسوخته، بلکه او برای به دستآوردن یک وجب خاک ما این گونه خونریزی راه انداخته است( بهمن مطلق، ۱۳۹۰: ۲۶).
داستان موش و گربه است عهد ما و انگلیس مــوش را گر گربه بر گیرد رها چــون میکند
شیر هم باشیم گر ما، روبه دهر است او شیـر را روباه ، معروف است مغبــــون میکند
هیچ میدانی حریف ما چه دارد در نظر؟ اینهمه خرج گــزافی را که اکنــون میکند؟
انگلیس آخر دلش بهر من و تو سوخته؟ آنکه بهر یک وجب خاک آنقدر خون میکند؟
(عشقی ،۱۳۵۰، ۳۳۴)
عشقی در قطعهی « عید قربان» از اینکه وطنش به علت قرارداد ۱۹۱۹م . در اختیار انگلستان یا به قول خودش، در زیر تیغ خصمان، قرارگرفته، ابراز ناراحتی میکند و میگوید:« روزی که من به خاطر وطنم قربانی شوم، عید است و باید آن روز را جشن گرفت». سپس ادامه میدهد:«به جامهی نو که من برای عید قربان به تن کردهام نگاه مکن، درونم مشوّش و دلم خون است، هرچند ظاهرم درد درونم را نشان نمیدهد(بهمن مطلق،۱۳۹۳: ۲۶):
مرا عزاست نه عید ! این چه عید قربان است؟! که گوسفند وطن زیر تیغ خصمان است
( همان:۴۱۱)
قرارداد ۱۹۱۹م .که میان وثوق الدوله، نخست وزیر ایران و « سِر پرسی کاکس»، نمایندهی انگلستان بسته شد، و در آن ادارهی نظمیه و ادارهی مالیهی ایران به انگلستان واگذار شد، خشم میرزاده عشقی را برانگیخت. عشقی این قرارداد را « معاملهی فروش ایران» مینامید و در قصیدهی « عشق وطن » وطندوستی خود را در مقابل سلطهی انگلیس، نشان داد:
خاکم به سر زغصه به سر خاک اگر کنم خاک وطن که رفت چه خاکی به سر کنم؟